THE UNIVERSE

Монголын “Клондайк” ба айдас

Галт зэвсэгтэй “галзуу” нинжа нар буюу үндэсний аюулгүй байдал

Яасан хүнээ байчихсан улс вэ, энэ нинжа нар гэж зурагт үзэж суусан ээж маань уулга алдаж байх юм. Галт зэвсэгтэй, галзуу догшин бүхэл бүтэн нинжа нарын давхрага харь ертөнцөөс л сонсогдоод байдаг өнөө гайтай “террор”-ыг яг бодит утгаар нь Монголд цэцэглүүлж байгааг уншигч та ч гэсэн анзаарч байна уу. “Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумын цаатнууд болон нинжа нар хоорондоо үе үехэн буудалцаж байна”... Энэ бол бидний зүгээр л сонсож суудаг, чихэнд дасал болох мэдээлэл лав биш ээ. Ганц нэг түмпэн, хүрз зээтүүнээс илүү юмгүй байсан тэд Монгол эх орондоо “зэвсэгт мөргөлдөөн”-ий суурийг тавих вий гэсэн айдас төрж байх чинь. Африкийн алмааз эрдэнэсээр арвин баялаг олон орныг ядуу гуйланчлалын тарчигт өвдөг сөхрүүлсэн, гайтай дайны эхлэл ингэж л тавигдсан. Хууль үйлчилдэггүй, зэрлэг газар л гэмт хэрэгтнүүд өөрсдийн дүрэм журмаа хүчээр тогтоодог. Тэдэнд хүний амь нас гэдэг ширхэг тэвнээс ч үнэгүй. “Нинжа нар сумын засаг даргыг мод чулуугаар балбан эгээтэй л хөнөөчихсөнгүй”, “Хууль ёсоор үйл ажиллагаа явуулж байгаа компанийн эзэмшил газар руу дайрч, хамаг эд зүйлсийг нь эвдэн сүйтгэлээ”, “Буудалцаан болж хүний амь үрэгдлээ” ”Хадгаламж банкны сейф хулгайллаа”... Хар мөртэй, бараан дүрстэй энэ мэт мэдээлэл нинжа нарын буюу бидний арай соёлтойгоор хэлж заншсан “гар аргаар алт олборлогчид”, “бичил уурхай эзэмшигчид”-ийн ертөнцөөс чиг зүггүй нисэн ирэх болов.

“Нинжа” нарыг бөөгнүүлж байгаад лицензээр батлагаажсан хувийн эзэмшил талбай руу турхирдаг, зохион байгуулалттай улстөржсөн бүлэглэл бий болсныг саяхны явдлууд гэрчилнэ. Гэмт хэргийн шинжтэй ийм алхам эцэстээ хүний алтан амь хохирсноор дуусгавар болно. Ашиг хонжооны төлөө юу ч хийхээс буцахгүй “нинжа” нар магадгүй улстөржсөн бүлэглэлийн зорилгодоо хүрэх хамгийн хямд хөсөр “тулгуур хүч” болж мэдэх юм. Энэ бол айдас хүрэм мэдээ.

Эдийн засагч Д.Жаргалсайхан “Нийгмийн хавдар” нийтлэлдээ “Дөрвөн шалтгаанаас болж хүмүүс гар аргаар ашигт малтмал олборлодог тухай гадаадын нэг мэргэжилтэн надад ярьсан юм. Эдийн засгийн цочрол болон байгалийн гамшгаас болж амьдрах эх үүсвэрээ алдах, амархан хүртэж, түргэн баяжих гэнэтийн боломж гарах, улирлын чанартай хөдөлмөр эрхэлдэг бөгөөд ажилгүй үедээ түр хугацаагаар ажиллах болон дагнан эрхлэх зэргийг үүнд оруулдаг. Харин Монголд бол дөрвүүлээ байна гэнэ. Тэгээд яах билээ. Ямарч гэсэн гар аргаар алт олборлохыг алга болгох ёстой. Үүнийг хуульчилж болохгүй гээд суугаад байх тусам энэ хавдар улам бүр томорч хортой болон хувирч байна. Энэ утгаараа ямарч арга хэмжээ аваагүй буюу өөрийн үл гүйцэтгэсэн үйлдлээрээ өнөөгийн улстөрчид нинжа нарыг улам өөгшүүлж байгаа учир нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх ёстой” гэж бичжээ.

Нинжа нарын арга ажиллагаа улам нарийсч, нэгдсэн зохион байгуулалтад орж эхлэв. Шоронгоор “хүмүүжсэн” юм уу, хэнийг юунд ч золиосолж чадах заль мэхтэй нь “нинжа” нарыг нэг гал болгож даргалдаг. Тэдгээр гал нь дотроо хэсэг хэсгээр нэгтгэн удирддаг хэд хэдэн даргатай. Түүнийг “Азарга” гэнэ. “Азарга” мэдээж бүхнийг зохицуулна. Дэлхийд гайхагдсан Чингисийн аравтын системийг Монгол “нинжа” нар л хамгийн муу хувилбарт оруулж хэрэглэж байна. Бүтцийн хувьд ингэж нягтаршсан “нинжа” нар хууль сахиулахынхны баргын дайралтыг сөрж чадахаар болжээ.

Монголын нийгэмд бугшсан хамгийн муу муухай бүхэн “нинжа” нарын ертөнцөөс дэлгэрч байна гэхэд буруудахгүй. Хоосон мухар сүсэг, биеэ үнэлэлт, архидалт, хүн амины болоод хүчингийн хэрэг, бохир заваан орчин... Алт дагасан хэнээрхэл тэдний ахуй амьдралыг өөдлүүлсэнгүй, харин бүр уруудан доройтуулав.

Архидаж наргих тусам олз омог улам их болохоос гадна есөн хүнтэй эхэлбэл ямарч лус савдгаас хүчтэй болно. 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн үеэр энд олон ламыг хороосон. Тиймээс эндээс алт ургах ёстой. Нар жаргасны дараа ухаж байгаа нүхнийхээ аман дээр нялхсыг зодож уйлуулбал олз ихээр орж ирнэ гэх зэрэг эрүүл ухаанаас төрөмгүй хиймэл “дэг жаяг”, мухар сүсэг тэдний отогт үйлчилнэ. Баянхонгорт нэгэн ээж хүү хоёр алтны эрэлд гарчээ. Тэр хоёрт аз нь таарсан уу, олз омог ч гайгүй байж. Ээж нь “Одоо миний хүү, болно оо. Гэртээ харья” гэхэд хүү “Ээж ээ, сүүлийн удаа ёндоогоо үзнэ” гэж гараад шороонд дарагдаж үхжээ. Хүү амиа алдсан нь нинжа нарт харин ч аз дуудаж байгаа хэрэг гэж байгаа. Хүний ёсонд баймгүй гаж үзэгдэл.

Хэдхэн жилийн өмнө 10 мянга гаруйхан байсан “нинжа” нар өнөөдөр 120 мянга хол давжээ. “Нинжа” нарын фронт өргөжин тэлэх тусам хууль бус үйлдэл газар авна, тэр хэрээр Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдал алдагдана биш үү.

Зарлигаар дархалсан газрууд нүд хальтирам болсоор...

Нинжа нар дан алт ухдаг гэвэл эндүүрэл. Нүүрс, жонш, үнэт чулуу, чулуужсан мод, барилгын материалын түүхий эд гэх зэргээр мөнгө олж болох бүгд рүү хүрз, жоотуу барин дайрдаг. Нийслэлийн эргэн тойронд элс хайрга олборлодог 229 бичил гэх тодотголтой уурхай байгааг Улсын мэргэжлийн хяналтын газрынхан илрүүлсэн. Ихэнх нь голын сав газарт байрладаг. Хатан Туул “амь тавихад” гайхахааргүй байгаа биз.

Алтны шороон ордын үлдэгдэл дээр “дадлагажсан” нинжа нар зарлигаар дархалсан улсын тусгай хамгаалалттай, байгалийн цогцолбор газруудад халддаг болсон. Говийн бага дархан цаазат газрын Б хэсгийн Модон шанд орчмын хэд хэдэн толгодыг нүд хальтирмаар болгож орхисон. Сүүж уулын тухайд бүр хэлэх ч юм биш. Зөвхөн энэ хэсэгт гар аргаар алт олборлогчдын ухсан нүхийг булж, нөхөн сэргээхэд улсаас олон сая төгрөг зарцуулсан байх жишээний. Улсаас юу байхав, үнэндээ татвар төлөгч бидний л мөнгө.

“Нинжа” нар эвдэж сүйтгэсэн газрын хэвлийг нөхөн сэргээхийг огт хүсдэггүй. Зөвхөн нэг аймгийн нутагт олон мянган “нинжа” газрын хэвлийг эвдэж, хэдэн зуун мянган ухсан нүх үлдээдэг нь үйлдвэрлэлийн аргаар алт олборлосноос ч их хор уршиг тарьж байгаа.

Аль нэгэн компанийн хувийн лицензэт талбай руу дур зоргоороо дайрч, тонуул дээрэм үйлдэж буй явуургүй үйлдлээрээ бол “нинжа” нар юун нөхөн сэргээлт хийж, бичил уурхайг ном журмаар ажиллуулах. Уг нь саяхан Бичил уурхайн үйл ажиллагааг хуульчилсан юмсан. Гэтэл “нинжа” нар үүнийг огт сонсоогүй л тууж явна. Тэдний хагас зэрлэгшсэн ертөнцөд хууль аятайхан сурталчлан таниулах зүрх зоригтон ч ховор аж.

Ямар сайндаа Шарын голд үйл ажиллагаа явуулдаг “Буянтын хөндий-Шарын гол” төрийн бус байгууллагын тэргүүн О.Цэцэгмаа саяхан сэтгүүлчдэд “Хууль батлагдсан л гээд байгаа юм. Тэрийг нь нэг харчих юм сан” гэж хэлж байх вэ.

Орон нутгийн засаг захиргаа, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид, малчид, “нинжа” нарын хооронд үзүүр шийдэл нь олдож өгдөггүй зөрчил их гардаг. Тиймээс “нинжа” нарын хууль бус үйлдлийг зогсоох зорилгоор “бичил уурхай”-н хэлбэрт шилжүүлж, дэг жаягжуулах ажлыг төрийн зүгээс хийгээд эхэлсэн.

Швейцарийн хөгжлийн агентлаг манай улсад “Тогтвортой бичил уурхай төсөл” хэрэгжүүлж байгаа. Үр дүнд нь 2010 оны долдугаар сарын нэгэнд УИХ Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль, Газрын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийг баталсан.

Үүнтэй холбогдон хэд хэдэн хуульд өөрчлөлт орно. Гол хуулиудын нэг нь Орлогыг нь тухай бүр тодорхойлох боломжгүй ажил, үйлчилгээ эрхлэгч иргэний орлогын албан татварын тухай хууль. Гэхдээ бичил уурхай эрхлэгчдэд яг хэдэн төгрөгийн татвар ногдуулах гэдэг дээр хууль тогтоогчид одоо хэр санал нэгдээгүй. УИХ-ын намрын чуулганаар энэ талаар нухацтай хэлэлцэх болов уу гэсэн хүлээлт нийгэмд бий. Улам зэрлэгшиж, нийгмийн хөгжлөөс тасарч буй “нинжа” нарыг хууль ёсны “бичил уурхайчин” болгоно гэдэг тийм амар ажил биш. Бичил уурхайн төсөл хэрэгжлээ гэхэд нөөц ихтэй газар бичил уурхай ажиллуулж байгаа хүмүүсийг “нинжа” нар давхиж ирээд зодож нүддэг бичигдээгүй хуультай. Энэ тулаанд хүний амь нас эрсдэхгүй гэсэн баталгаа байхгүй. Засгийн газар болон УИХ-ын гишүүд бичил уурхай гэдэгт тухайн орон нутгийн ард иргэд ажиллаад байх юм шиг ойлгодог. Гэтэл энэ нь амьдрал дээр биелэшгүй зүйл. Нинжа ирээд бөөгнөрөхөд сумын цагдаа битгий хэл, аймгийн цагдаа нар бүхлээрээ ирээд ч тарааж дийлдэггүй.

“Урт нэртэй хууль” ба ханган нийлүүлэгчид

Өмнө нь худалдагдсан гэх лицензүүдийг төр өөрийн мэдэлд буцаан авахдаа ямар ч хараа хяналтгүй орхисноос нинжа нар өнөө талбай руу нь үер ус шиг дайрч ордог болсон. Энэ нь хачир дээрээ төр өөрөө далд утгаараа нинжа нарт хууль бус үйлдэл хийх аятай боломж олгожээ гэж ойлгогдохоор байна. Хоосон, эзэнгүй талбай руу дайрч орсон нинжа нартай орон нутгийн бороохойноос өөр зэвсэггүй шахам хэдэн цагдаа тэмцээд тэмцээд хүч хүрэхгүй.

“Урт нэртэй” хууль цагаа олж гарлаа” гэж баярлах “нинжа” нар цөөнгүй. Хуулийн алдаа нь тэдэнд олз болон харагдаж буй хэрэг. Хуулиар 1400 гаруй аж ахуйн нэгжийн тусгай зөвшөөрөл буюу лицензийг цуцалсан. Өнөөх “чөлөөлөгдсөн” талбайнууд руу “нинжа” нар сүрэг сүргээрээ дайрч ороход бэлэн. Яагаад гэвэл, тэр “эзэнгүй“ талбайг хамгаалж, хадгалж суудаг хууль сахиулагч Монголд хэр олон билээ. Ойн хамгаалагчид хүртэл “нинжа” нартай сүлбэлдсэн энэ цаг үед.

“Нинжа” нарыг тэтгэж, тэнхрүүлдэг, амь бөхтэй оршин тогтнох гол баталгаа нь болсон хүмүүс бол мэдээж тэднийг хэрэгцээт зүйлсээр ханган нийлүүлэгчид.

Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сумаас холгүй орших Хөгийн голын хөндий бол хүн хүрэхийн аргагүй. Гэтэл өвлийн идэр ёсийн хүйтэнд Хөгийн голын хавцлаас алт олдлоо гэх сургаар улаан хөлтөн хүрэмгүй тэр айхтар цавчим хавцлуудын дунд алт хайсан отог язганаж эхэлсэн. Нинжа нар хүнд хүчир хөдөлмөрийнхөө ард мэдээж архи дарс, хоол хүнсний хүчээр л гарч байгаа. 4500 төгрөгийн үнэтэй нэг шил архи тэнд 25.000 төгрөг болж нугардаг гээд бод доо. Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн Ерөнхийлөгч Д.Дамба “Би нинжа нарын отог дээр очиж чадсангүй. Амь насаа ч алдаж мэдэхээр юм. “Нинжа” нарын бусармаг үйлдлийг зогсооё гэвэл тэднийг харин хоол хүнс, хэрэгцээт зүйлсээр ханган нийлүүлэгчдийг эхлээд хүчээр тараах хэрэгтэй. Тэдэнд хуулийн хатуу хариуцлага ногдуулъя. Ходоод нь хоосон, өлсөж туйлдсан “нинжа” нар уулнаас хүссэн хүсээгүй буугаад ирнэ” гэж ярьж байв. Энэ бол “нинжа“ нарыг хөөж тараахаас ч хялбар бөгөөд үр дүнтэй “эдийн засгийн хориг арга хэмжээ”.

“Нинжа” нар дайралт хийсэн өдөр л ардаас нь фургон фургоноор архи зөөж ирдэг хүмүүс бий. Архиар хүнийг хордуулдаг ченжүүд бэлэн байж байдаг байна. Зарим тохиолдолд алт олдог нинжагаасаа илүү шагчид, хоол хүнс, биеэ үнэлэгч худалддаг хүмүүс ашиг олох нь их. “Нинжа” нар олсон алтаа ченжүүдэд өгч мөнгө олоод тэр мөнгөө архинд зориулж дуусгана. Архи уугаад эхэлсэн өдрөөсөө алт ухах үндсэн ажлаа мартаж өдөр болгон согтуу явж бусад багийн хүмүүстээ гай тарьдаг “нинжа” нар ч цөөнгүй. Тиймээс “нинжа” нарын хууль бус үйлдлийг зогсооё гэвэл хамгийн түрүүнд тэдний “ханган нийлүүлэгчид”-тэй тэмцэх хэрэгтэй.

Зуу гаруй жилийн өмнө Канадын Юкон мужийн “Клондайк” гэдэг газарт алтны солиорол газар авч, ямарч хууль журам үйлчлэхээ больж, хүчирхийлэл, архидалт хэрээс хэтэрсэн тухай алдарт Жек Лондон зохиолдоо өгүүлсэн нь бий.

Гэхдээ Канадын Засгийн газар үүнийг хуулийн далайлтаар, хүчээр л шийдсэн. Өөр арга байгаагүй. “Нинжа нарын амьдрал хэцүү, ингэж л амьдрахаас аргагүй улс” гэж манайхан шиг толгойг нь илээгүй юм. Өдгөө Канадад хүрээлэн буй орчны хууль, дүрэм журмыг маш нарийн баримтладаг. Хэрвээ алт олборлогч ямар нэг компани, хувь хүн мод огтлох, ашиглах үйл ажиллагаа явуулдаг бол нэг мод тайрсныхаа оронд гурван мод шинээр суулгах ёстой гэх зэрэг хатуу чанга хууль үйлчилдэг.

Канадын “Клондайк”-ийг санагдуулам Монгол “нинжа” нарын ертөнцөд эмх журмыг тогтоох зохицуулалтыг хуулийн хатуу зохицуулалтаар л хийж чадна.

Д.Батхуяг: Бид “тоглоомын дүрэм”-ээ нэг мөр, ойлгомжтой болгох ёстой

Та Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагийн даргын албыг хүлээн авсан даруйдаа хууль бусаар олгогдсон хайгуулын болон ашиглалтын 5000 орчим лицензийг хураах арга хэмжээ авсан. Гэвч лиценз хураалгаж байгаа компаниудын зүгээс нэлээд гомдол гарч байна. Энэ ажлын явц хэр байна вэ?

Би Ашигт малтмалын газрын даргын албыг хүлээж аваад хоёр жил гаруй болж байна. Ерөнхий сайдын өгсөн чиглэлийн дагуу лиценз олголтыг хууль журмын хүрээнд цэгцлэх үүрэг надад ногдсон. Нэг үгээр, дөрвөн жилийн хугацаанд миний хийж гүйцэтгэх гол ажлуудын нэг энэ байх болно. Анх намайг ажил хүлээж авахад 48.2 сая орчим га газар нутагт хайгуулын болон ашиглалтын 5187 лиценз үйлчилж байсан. Өнөөдөр үүнээс 21 сая га гаруй газрыг чөлөөлж, төрийн мэдэлд аваад байна. Яг одоо хайгуулын 3155, ашиглалтын 1134 орчим лиценз дээр бидний ажил төвлөрч байгаа. Ашиглалтын лицензийн тоо тодорхой хэмжээгээр өсч байна. Хайгуулаас ашиглалтын лиценз рүү шилждэг болохоор ингэж өсөх нь ч аргагүй. 3155 лиценз дотор хууль эрх зүйн шүүлт хийнэ. Тэгэхээр лицензийн тоо буурах л байх. Ашигт малтмалын газартай харьцаж байгаа гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид Монгол улсын хууль дүрэмд захирагдах ёстой гэсэн ганц, тодорхой зарчим үйлчлэх ёстой. Түүнээс биш төр засаг лицензээ дураа хүрэхээр өгчихөөд, дургүйгээ хүрэхээр буцаагаад авчихаж байгаа хэрэг биш юм. Хууль тогтоомжийг огт хэрэгжүүлдэггүй, тоодоггүй компани, аж ахуйн нэгжүүдтэй бид хариуцлага тооцож ажиллаж байна.

Лицензийг тоо цөөрүүлэх нь Монгол улсын уул уурхайн салбарт ямар эерэг үр дүн авчрах юм бэ. Нүдэнд харагдаж, гарт баригдахуйц шууд үр дүнг хэлээд байна л даа?

Энэ бол тусдаа асуудал. Лицензийн тоог цөөрүүлэх нь цаашид Монгол улсын хөгжил дэвшилд хэр сайн нөлөөтэй юм, уул уурхайн салбарт ямар давуу тал, үр өгөөж өгөх юм бэ. Энэ чиглэлээр Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам бодлого гаргаж ажиллана. Бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлэх үүрэг даалгаврууд ч бий. Лицензийг тоог энэ байдлаар бууруулаад байвал уул уурхайн салбар ирээдүйд ямар үр дүнд хүрэх нь одоохондоо яг таг хэлчихээр ойлгомжтой биш байна. Үр дүн нь Монгол улсын эдийн засаг, хөгжил дэвшилтэй уялдаж байж л тодорхой болох болов уу.

Ер нь Монголын уул уурхайн лицензтэй холбоотой бүх газар нутгийг ухаж, төнхөөд гадаадынханд өгөөд байна гэсэн буруу ойлголт иргэдэд байх шиг байна. Гэтэл амьдрал дээр нийт газар нутгийн 17,1 хувьд нь хайгуулын, 0,3 хувьд нь ашиглалтын лиценз олгосон. Эндээс Монгол улс газраа бага судлаж байгаа нь харагдаж байна. Нөөцийн асуудал бол яах аргагүй хөндөгдөх сэдэв. Монгол улс газар доорх баялгийнхаа нөөцийн хэмжээг өнөө хүртэл нарийн, тодорхой гаргаж амжаагүй байна. Хэчнээн тонн алт, нүүрсний нөөцтэй юм бэ гэсэн чиглэлээр судалгаа явагдаж байна. Нөөцөө тогтоосны дараа үүнийгээ хэнтэй, хэрхэн ашиглах вэ гэдэг цаашдаа төрийн том бодлогын асуудал.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ашигт малтмалын лицензийг шинээр олгох, шилжүүлэхийг хориглосон. Энэ бол мэдээж үндэсний аюулгүй байдлаа эрхэмлэсэн шийдвэр. Гэвч гадаадын хөрөнгө оруулагчдад сөргөөр тусах талтай юм шиг?

Ерөнхийлөгчийн санаачлагаар УИХ-аас шийдвэр гарч хайгуулын лиценз олголтыг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нийг хүртэл зогсоосон. Энэ шийдвэр нь нэг талдаа лицензийг цөөлж байгаа бидний ажилтай уялдаж байна. Харин лиценз шилжүүлгийн тухайд хуулийн хүрээнд явагдаж байгаа. Ер нь хөрөнгө оруулагчид гомдол мэдүүлэхээсээ илүү “Танай хууль хатуу чанга байх нь хамаагүй. Энэ бол танай мэдэх асуудал. Хамгийн гол нь хууль журмаа тогтвортой байлгаж өгөөч” гэдэг. Хайгуулын лицензийг шинээр олгосонгүй гээд манайх санхүүгийн хохирол амсахгүй л болов уу. Манайх лицензийн төлбөрт жилдээ 28-30 орчим тэрбум төгрөг төвлөрүүлдэг. Лицензтэй холбоотой бас нэг том асуудал нь хэний хөрөнгөөр хайгуул хийгээд байна вэ гэдэгт байдаг. Одоогийн хуулиар хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгөөр л хайгуул хийлгэх эрхтэй. Мэдээж хэрэг лиценз олголтыг ингэж зогсоосон тохиолдолд төр засаг өөрөө газрын баялгаа судлах бодлогоо тодорхойлж гаргах зайлшгүй шаардлага тулгарч байна. Хайгуулыг хувийн хөрөнгөөр хийлгэхгүй гэвэл нэг бол төсвийн, нөгөө бол гадаадын зээлээр хийхээс аргагүй болно. Хайгуулын ажлын гол зорилго нь баялгаа бүртгэх, мэдэж авах л асуудал шүү дээ. Ашиглах эсэх нь дараагийн алхам.

Ашигт малтмалын тухай хуульд байсхийгээд л өөрчлөлт орох юм. 2006 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан хуулийг УИХ-ын намрын чуулганаар бас хэлэлцэх гэж байна?

Ашигт малтмалын хуулийн тухайд ойр ойрхон өөрчлөлтүүд орж байна. Геологи, уул уурхайн салбарын хууль эрх зүйд худалч хүнд унтаад сэрэхэд л нэг өөрчлөлт орчихсон байдаг гэж хөрөнгө оруулагчид ярьж байна. Энэ нь ч хууль хэрэгжүүлэх үүрэгтэй Ашигт малтмалын газарт бэрхшээл учруулдаг юм. Гэхдээ УИХ-аас нэгэнт гаргасан шийдвэрүүдийг Ашигт малтмалын газар зөв, буруу гэж хэлэх эрх байхгүй. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах, чанаржуулах нь бидний үүрэг. Хуулийн өөрчлөлтүүдтэй уялдуулаад нэг зүйлийг онцолж хэлье. Уул уурхайн салбар үнэхээр Монгол улсын хөгжлийг авч явах том салбар, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай харилцах салбар юм бол бид “тоглоомын дүрэм”-ээ нэг мөр, ойлгомжтой болгох ёстой. Ашигт малтмалын газар энэ чиглэлээр Ажлын хэсэг гаргаж, хуулийн салбарын тэргүүлэх эрдэмтэдтэй санал солилцож байгаа. Есдүгээр сарын 5-нд Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл бэлэн болсон байх ёстой. Уул уурхайн салбар нь зөв замаар хөгжиж байгаа улс орон олон бий. Нөхөн сэргээлтээ хэвийн хэмжээнд хийж, олборлож байгаа ашгаа ард түмэндээ зөв зохистой хүртээдэг бэлэн жишээнүүдийг бид нэвтрүүлж яагаад болохгүй гэж.

“УИХ-ын шийдвэрүүдийг бид зөв, буруу гэж хэлэх эрх байхгүй. Хуулийн хэрэгжилтийг чанаржуулах л үүрэгтэй хүмүүс” гэж та хэллээ. Гэхдээ хууль хэрэгжүүлэх явцад гардаг алдаа оноог дээд түвшинд ил тодоор илэрхийлж байх нь шударга зарчим болов уу. Жишээ нь, эрдсийн хуримтлалтай холбоотой шүүмжлэлийг та хэлж байсан даа?

-2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуульд орсон өөрчлөлтөөр эрдсийн хуримтлал гэсэн ухагдахуун орж ирсэн. Хамгийн муу үгийг хуульд суулгаж өгсөн гэж геологчид маань ярьдаг юм. Учир нь овоолоостой шороо хүртэл эрдсийн хуримтлал болдог. Монголын 1.5 сая га газар бүхэлдээ эрдсийн хуримтлалтай. Уг хуулийн заалт нь баялаг байна байхгүй гэсэн утгатай юм. Гэтэл хуульд ийм юмыг эрдсийн хуримтлал гэнэ гэсэн заалт байдаггүй. Энэ бол хуулийн том цоорхой. Хуульд бүх зүйл тодорхой ойлгомжтой бол үүнийг янз бүрээр тайлбарлаад хэрэгжүүлээд байх боломжгүй.

Манайд нэг ордыг эрдсийн хуримтлалгүй гээд өргөдлөө өгөхөд нөгөө нь хуримтлалтай газар гэж гомдол гаргаад эцсийн дүнд Ашигт малтмалын газар гэж яригдах болдог. Тэгэхээр бүх зүйл ойлгомжтой болох нь асуудлыг шударгаар шийддэг байхад, улмаар манай байгууллага, хамт олны маань ч нэр хүндэд хамаатай учраас үүнийг нэг мөр болгох естой асуудал яах арга үгүй мөн л дөө. Тэгэхгүй бол хуулийн энэ заалтаас болж төрийн байгууллагын нэр хүнд ч унаж байна. Цаашид шинээр батлагдах хуулийн заалтуудыг хоёргүй ойлголтоор нарийн зааж өгөх ёстой.

-Геологи, хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээнд хүргэж ажиллаагүй тохиолдолд тусгай зөвшөөрлийг цуцлах заалт бий. Үүнийг мэргэжлийн хүмүүс шүүмжилдэг юм билээ?

Тийм л дээ. Жилд геологи хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээнд хүргэж ажиллах ёстой. Өөрөөр хэлбэл ажил хийгээд доод зардлын хэмжээнд хүргээгүй нь тусгай зөвшөөрлөө цуцлуулаад, огт хийгээгүй нь торгуулаад байдаг нь бас сонин байгаа биз. Хуулийн ганцхан үг л хэрэгжүүлэх, хэрэгжүүлэхгүйн заагт авчирдаг.

2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулиар бол тусгай зөвшөөрлийг тухайн эзэмшигчид нь гурван жилээр олгоно гэж заасан. Үүнийг хоёр удаа сунгаад нийт есөн жил лиценз эзэмших эрхтэй. Энэ хугацаанд хувийн компаниуд эрсдэл үүрээд л явдаг. Гэтэл шинэ хуулиар лицензийг дахин эзэмших хүсэлтэй компаниудыг тусгай сонгон шалгаруулалтаар оруулах гэж байна. Энэ хэр оновчтой заалт вэ?

Өмнө нь хэн түрүүлж өргөдөл өгсөнд нь лиценз олгодог байсан. Одоо ч гэсэн эрдсийн хуримтлалтай талбайгаа сонгон шалгаруулна, бусад газрыг нь өргөдлөө түрүүлж өгсөнд нь өгнө гэсэн систем үйлчилж байгаа. Энэ системээ бид зөв, буруу алин болохыг хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох Ажлын хэсэг, эрдэмтдийн баг зөв дүр төрхтэйгээр гаргаж ирэх байх. Геологи, уул уурхайн салбар зах зээлийн системд шилжсэнээс хойш алдаж, оносоор өдий хүрлээ. Аль болох оноо ихтэй байгаасай гэж санаа тавьж явдаг гол сэдэв энэ шүү дээ. Лицензийг яаж олгох юм, хэнд өгөх юм. Гадаад, дотоодын компаниудын лиценз авъя гэсэн болгонд өгөөд байх юм уу. Сонгон шалгаруулалт гэдэг бол энэ бүхнийг арай төгөлдөржүүлэх санаа л даа.

-Уул уурхайн салбарыг эмх цэгцэнд оруулъя гэвэл “Уул уурхайн нэгдсэн хууль”-тай болъё гэсэн саналууд их гарч байна. Та үүнд ямар санал нэмэрлэх вэ?

Хуулийг сайжруулахаас өөр арга бидэнд байхгүй. Хууль ийм тийм байвал оновчтой гэсэн саналыг бид бүх түвшинд хэлэлцүүлж байгаа. Энд ганц жишээ хэлэхэд, нөхөн сэргээлт гэж том асуудал бий. Өнөөдөр бидний хэрэгжүүлж байгаа хууль болон ирээдүйд хэрэгжүүлэх хуульд оруулах гээд байгаа гол санал бол нөхөн сэргээлтийн төлбөр. Өөрөөр хэлбэл, нөхөн сэргээлтийн төлбөрийг бид урьдчилж авч байя. Тухайн компани гадна, дотны ямар нэгэн хүчин зүйлээс болоод үйл ажиллагаагаа зогсоох юм уу, санхүүгийн цохилтод орвол бид яах вэ. Бид ядахнаа олборлолт явуулж байсан газрыг нь нөхөн сэргээгээд явах ёстой биз дээ. Ингэхийн тулд нөхөн сэргээлтийн төлбөрийн хэмжээг урьдчилан тогтоох хэрэгтэй. Төр тогтоосон хэмжээгээ урьдчилж авъя гэсэн систем л дээ. Хэрэв тухайн компани олборлолтоо маш сайн хийгээд, газраа нөхөн сэргээгээд байвал бид нөхөн сэргээлтийн төлбөрийг нь буцаагаад өгчихье. Ер нь гадаад, дотоодын зарим компани олборлолт явуулсан хэрнээ улсад төлбөр төлсөн эсэх нь тодорхойгүй алга болдог. Тэдний хойноос хөөцөлдөөд явна гэдэг бөөн хэрүүл, шүүх цагдаа, хөрөнгө мөнгөний зардал. Тиймээс дэлхий нийтээр хэрэглэж байгаа нөхөн сэргээлтийн болон уул уурхайн технологийн стандартуудыг бид хуульдаа маш сайн суулгах естой болов уу.

“Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, ойн сан бүхий газарт олгогдсон ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг цуцлах тухай хууль”-ийг тойрсон маргаан гарсаар байна. “Урт нэртэй” хуулийн үзэл санааны талаар юу хэлэх вэ?

Энэ хуулийн үндсэн санаа, агуулга нь зөв. Монгол улсын геологи, уул уурхайн салбар нь ганцаараа хөгжөөд, тэр нь хөгжил дэвшлийн дээд цэг болно гэвэл эндүүрэл. “Урт нэртэй хууль”-иас авах зүйл олон бий. Нэгдүгээрт, Монгол улс ойн сав, усны эх бүрдэх болон урсацынхаа координатыг тодорхой хэмжээгээр тогтоочихлоо. Энэ бол том амжилт. Гэхдээ хуулийн арга зүй талаасаа бол хэрэгжүүлэхэд жаахан төвөгтэй юм билээ. Төр их хэмжээний нөхөн төлбөрийн өрөнд орох магадлалтай. Олборлолт хийж байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоочихоод нөхөн сэргээлт хийлгэнэ гээд байдаг. Ашиг олоогүй зарим компани яаж ажиллах юм бол.

Танайх энэ хуулийн хүрээнд ямар нэгэн судалгаа хийсэн үү?

Судалгаа хийж байгаа. Бидний тооцож үзсэнээр нэгдүгээрт, нөхөн төлбөрийн хэмжээ 5,1 орчим их наяд төгрөг байгаа. Манай улсын төсөвт ийм их мөнгө бий юу. Тэгэхээр энэ хуулийг аргачлалаар нь зохицуулах арга байна. Ой модтой, устай газар олборлолт хийж байгаа компаниудын тусгай зөвшөөрлүүдийн төлбөрийг нэмэгдүүлж, байгаль орчинд зарах зардлыг нэмэгдүүлэх зэрэг эдийн засгийн аргаар тэмцсэн бол төр өрөнд орохгүй байх боломжтой. Хоёрдугаарт, энэ хуулиар бол нөхөн сэргээлтийн асуудал орхигдсон байгаа. Гуравдугаарт, компаниуд 10, 20 жилээр бизнес төлөвлөгөөгөө хийгээд явж байсан байж таарна. Жишээ нь, тонн алт олборлох гэж байгаа компани гэхэд 5 юмуу, 6 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийхээс гадна найм, ес дэх жилээсээ ашгаа олно гэж тооцоолсон байдаг. Яг энэ үед цохилт хийчихээр хүнд байдалд орно шүү дээ, тэр компаниуд. Уг нь лицензүүдийг цуцлах биш, дахиж лиценз олгохыг зогсоох ёстой байжээ гэж салбарын мэргэжилтнүүд ярьж байгаа. Тэгэхээр хуулийг батлаж гаргахаас өмнө олон талаас нь сайн харах хэрэгтэй байгаа биз. Энэ бол миний хувийн бодол юм шүү.

Сүүлийн үед стратегийн том орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахтай зэрэгцэн газрын гүний усны нөөцийг нэлээд хөндөж ярих боллоо. Говийн бүсэд гэхэд Балгасын улаан нуурийг гүний усны гол түшиц газраар сонгох нь. Ашигт малтмалын газар гүний усны нөөцийн тал дээр өөрийн байр сууриа хэр илэрхийлж байна вэ?

Энэ бол уул уурхайн салбарын маш сайн анхаарах ёстой сэдэв. Газрын гүний усны нөөцийг алган дээрээ тавьсан юм шиг мэдэж авахгүй бол ирээдүйд манай улс экологийн асар их хохирол амсаж мэднэ. Дэлхийн хэмжээний том том уурхайнууд манай говийн бүсэд ажиллаж эхэллээ. Гэтэл газрын гүний усны нөөцийн талаар хүмүүс тэр бүр хөндөж ярихгүй байна. Энэ талын судалгааны ажилд төрийн бодлогоор, цогцоор нь авч үзэж, хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох ёстой. Түүнээс биш усны нөөцийн тал дээр дор бүрнээ мэдэмхийрч яриад байвал юу ч хожихгүй ээ. Ашигт малтмалын ордуудаасаа олоод байгаа хөрөнгө мөнгө маань эргээд хэрэглэх усаа олж авахад хүрэлцэхээ болих вий дээ гэж санаа зовж байна. Гүний усны нөөц ийм тийм гэж ярьж байгаа хүмүүс ирээдүйд хариуцлага хүлээж чадах уу. 50, 100 жилийн дараа ямар байдалд орохыг судлах л естой.

-“Эрдэнэс Тавантолгой” ХК саяхан нүүрсний анхны хөрс хуулалтаа эхлүүллээ. Үүнийг Тавантолгой ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах анхны алхам гэж ч ярих хүмүүс байна. Таныг Ашигт малтмалын газрын даргаар ажиллах хугацаанд стратегийн хоёр том орд хөдөлгөөнд орлоо?

-Оюутолгой төсөл бол Монголын хөгжилд хувь нэмэр оруулах том төсөл. Гэрээг би хамгийн сайн, хамгийн муу гэсэн хоер туйлын аль нэгэнд хамааруулж яримгүй байна. Ерөнхийдөө энэ гэрээ батлагдсанаар Монгол улсын геологи, уул уурхайн салбарт асар их эерэг нөлөө үзүүлсэн. Гэрээн доторхи болж бүтэхгүй зүйлүүд байгаа бол цаг хугацаагаар шалгагдах байх.Ямарч байсан та бидний үе дээр энэ том төсөл хэрэгжиж эхэлж байна Томоохон ордууд ашиглалтад орж эхэллээ. Уул уурхайгаас олсон орлогоо зөвхөн дэлхийн хэмжээнд ажиллах, чадварлаг мянга мянган боловсон хүчин бэлдэхэд зарцуулаасай гэж би хүсч байна. Засгийн газар энэ чиглэлд байгаа боломжоороо ажиллаад эхэллээ.

Тавантолгойн тухайд ордын нөөцийг батлагдсан, батлагдаагүй гэж өнөөдрийг хүртэл яригдаж байна. Орос, Монголын геологчид энэ ордын нүүрсний нөөцийг 6,4 тэрбум, үүнээс 50-60 хувь коксжих нүүрс гээд тогтоочихсон. Геологи, уул уурхайн салбарыг ажиглаад байхад нөөцийг 100 хувь гэж тогтоогоод, үйл ажиллагаа явуулна гэсэн тоглоомын дүрэм байдаггүй байх. Тэгэхээр Тавантолгойн 6,4 тэрбум нүүрсний нөөц дээрээ ТЭЗҮ-гээ хийнэ, бизнесээ тооцно. Цаашид хайгуул хийх явцад 6,4 тэрбум тонн нүүрс есөн тэрбум болохыг үгүйсгэхгүй. Оюутолгойн нөөц ч бас нэмэгдэнэ. Тэгэхээр бид аливаа зүйлийг болох бүтэх талаас нь харж яримаар байгаа юм. Тавантолгой ордыг аль болох хурдан ашиглах ёстой. Нүүрсний үнэ маргааш хэд болохыг хэн ч мэдэхгүй. Хэдэн жилийн өмнө нүүрс ямар үнэтэй байсныг мэдэх хүн олон л байх. Дэлхийн томчууд орхисон орд шүү дээ, Тавантолгой. Харин сүүлийн хэдэн жилд нүүрсний үнэ өсч, дээр дооргүй Тавантолгой гэж оволзоод байх боллоо. Биднийг хэлэлцэж байх хооронд нүүрсний үнэ дахиад унахыг тааж хэлэх хүн байхгүй. Хятад, Орос хоёр транзит тээврийн үнээ нэмбэл бид яах вэ. Бүх зүйлийг сайн бодолцож , тунгааж, шаргуу ажиллах хэрэгтэй байх гэж Монгол улсын иргэний хувьд бодож байна даа.