Монголын Үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбооны Ерөнхийлөгч С.ГАНБААТАРТАЙ Монголын уул уурхайн ертөнцөд өрнөж буй асуудлаар ярилцлаа.
-Сүүлийн үед “Хариуцлагатай уул уурхай” гэж дээр дооргүй ярьж байна. Монгол улс үнэхээр хариуцлагатай уул уурхайн орон болж чадах болов уу. Өөдрөг бус асуулт тавилаа гэж та бүү зэмлээрэй. Эндээс ярилцлагаа эхлэх үү?
-За тэгье. Монгол улс уул уурхайн орон болох нь тодорхой болчихлоо. Ийм үед би урьдчилж хэдэн зүйлийг хэлмээр байна. Нэгд, саяхныг хүртэл эдийн засагчдын дунд “Эдийн засгийн ухааны нэг хэсэг нь байгаль орчны ухаан” гэсэн ойлголт явж ирсэн. Гэтэл өнөөдөр “Байгаль орчны ухааны нэг хэсэг нь эдийн засаг” гэж ойлгодог үе эхэллээ. Хар салхи үе үе болж байна. Гайтид саяхан газар хөдөллөө. Ган гачиг, зуд турхан хаа сайгүй нүүрлэж байна. Байгалийн гамшгаас шалтгаалаад эдийн засаг бүхэлдээ доргидог үе ирчихэж. Дэлхийн эдийн засаг цөлжилтөөс хамааралтай болчихлоо. Дулаарлын нэг хэсэг нь эдийн засаг болж хувирлаа. Тэрнээс биш эдийн засаг эдэг ухааны дотор дулаарлын асуудлыг ярих хэрэггүй. Үүнтэй адилхан Монголын эдийн засаг нь өөрөө байгаль орчны нэг хэсэг болоод байна.
-Тийм болохоор уул уурхай руу орж байгаа юм бол байгаль орчноо яавал хамгаалах вэ, Монгол орноо энэ чигээр нь яаж хадгалж үлдэх вэ гэдэгт санаа тавих ёстой. Уул уурхайгаа болъё гэж би хэлэхгүй. Гол нь хяналт тай байгаа ч ээ. Хяналтыг яаж бий болгодог юм бэ. Өнөөдөр Монгол улсад уул уурхайн 5000 гаруй лиценз бий. Маш олон компани энэ салбарт ажиллаж байна. Энэ бүх нийг хянаж чадаж байна уу, бид. Чадахгүй байна. Мэргэжлийн хя налтын ерөнхий газар гэж ард түм ний нэрийн өмнөөс ажилладаг байгууллага байх ёстой. Гэтэл тэнд уул уурхайг хянадаг хэдэн бай цаагч байгаа юм. Зуугаадхан бай цаагч хэдэн мянган уурхайг хя нана гэдэг үнэндээ ахадсан ажил. Тэдний хийж чадах ажил гэ вэл дарга нарын захиалгаар за рим нэгийг нь шалгана. Шалгахгүй бол юм авна. Үүнээс өөр ажил хийх гүй байна.
-Тэгээд одоо яах вэ. Тэр олон уурхайд хяналт та вихын тулд байцаагчдын тоог олон болгох хэрэгтэй юу. Төсөв мөнгө, цалин зард лаас авахуулаад зөн дөө асуудал босч ирэх байх даа?
-Уул уурхайг хянахын тулд зуун байцаагчаа 5000 болгох юм уу, эсвэл зуун байцаагчаа хөдөл гөл гүй, 5000 уурхайныхаа ядаж 100-г нь эхний ээлжинд ажилла гаанд оруулж ашиглая. Бусдыг нь “хөл дөөлт” буюу “царцаалт”-ад оруул маар байна. Хүний лицен зийг хурааж авъя гэж байгаа юм биш. Монголчууд бид залгиж ча дахынхаа хэмжээгээр амандаа хийж зажлахгүй, гахаж сүйд болох вий дээ. Монголыг тэр чигт нь уул уурхайн орон болгочихоод ямар ч хяналтгүй онгойсон хар нүх үлдээ чих вий дээ. Тийм болгох гүйн тулд эхлээд Оюутолгой, Тавантолгой хоёроо ашиглаж, үр дүнг нь хүртэх хэрэгтэй.
-Дараа нь жижиг ордуудаа шат дараатай ашиглалтад оруулах хэрэгтэй гэсэн үг үү?
-Энэ хоёр ордоо эдийн зас гийн эргэлтэд оруулсны дараа На рийн сухайт, Асгат гэх зэргээр үе шаттайгаар ашигламаар бай гаа юм. Тэрнээс биш гэнэт олд сон баялгийг бүхэлд нь энэ үе л ухаад идэх гэж байгаа юм шиг хандаж болохгүй биз дээ. Эрдэнэт үйлдвэр биднийг олон жил тэжээлээ. Тэгвэл энэ үйлд вэ рээс хэд дахин том уурхай ашиглалтад орох гэж байна. Үүнийгээ л хяналттайгаар зөв ашиг лаж, туршлагажиж мөнгөтэй бол чихоод дараагийн асуудлаа ярих цаг болсон. Монголын төр уул уурхайгаа хянамаар байна. Хяналтаа сайжруулмаар байна. Би үүнийг зөвхөн байгаль орчин талаас нь ярилаа. Одоо тэгвэл үүнтэй холбоотойгоор татвар гэж том асуудал бий. Алтны маш олон уурхай үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Эдгээр уурхайд хэ дэн тонн алт олборлож байгааг хянах ёстой. Уг нь уурхай болгон дээр хяналтын төлөөлөл гэж байгаа. Харамсалтай нь тэд ард түм нээ төлөөлөөд алт болгоныг хя наж чаддаггүй. Зүгээр л алтны уур хайн ажилчин болчихсон хү мүүс. Хяналт энэ тэрээ мэдээлж, тай лан бичихээс хэтрэхгүй бай на, тэд. Монголын ард түмний элч төлөөлөгчид биш. Биднийг хуур даг хүмүүс болчихсон. Ингэж болохгүй ээ. Хяналтаа сайн тавь.
-Юутай ч Оюутолгойн хө рөнгө оруулалтын гэрээ гээ баталлаа. Удахгүй энэ ордын үйл ажиллагаа эхлэнэ. Тэгэхээр одоо ноос ганц Оюутолгой ч гэл т гүй манай улсын эдийн засагт асар их мөнгө орж ирэх нь тодорхой бол чихоод байна. Та энэ мөн гийг буруу замаар бит гий явчихаасай гэдэг дээр санаа зовж явдаг хүмүү сийн нэг.
-Нэгд, уул уурхай бол ажлын байр бий болгодоггүй үйлдвэрлэл. Хоёрт, уул уурхайгаас орж ирж бай гаа мөнгийг яаж хянах вэ гэ дэгт Монголын Засгийн газар, Мон голын улстөрчид санаа зо вох гүй байна. Харин ч бүр хя налт гүй хэвээрээ байгаасай гэж бо доод байх шиг. УИХ-ын гишүү дийг юм уу, Засгийн газрыг уул уур хайгаас орж ирэх мөнгийг сайн хянаад өгөөч гэж гуйгаад нэ мэргүй. Ард түмэн өөртөө л най дах хэрэгтэй.
-МҮЭХ саяхан УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо той хамтран санамж бичиг батласан. Энэ нь улсын төсөв хэлэлцэх болон батлах явцад МҮЭХ хянах үүд хаалгыг нээж өгч бай гаа юу?
-Тэгж хэлж болно. УИХ-ын Төс вийн байнгын хорооны дарга Да ваасүрэнтэй хамтран бид тө сөвт хяналтыг сайжруулах зорил гоор санамж бичигт гарын үсэг зур сан. Одоо ард түмэн нийслэл бо лоод аймаг бүрт төсвийн талаар сар даа нэг удаа хэлэлцүүлэг хий дэг болох хэрэгтэй. Үүний төлөө МҮЭХ ажиллана. Хамгийн гол нь ард иргэд бидний санаачлагыг дэмж мээр байна. Бид энэ чиг лэлээр олон улсын байгуулла гууд тай харьцаж, арга зүйн зөв лөмж авч эхлэж байгаа.
-Уул уурхайгаас орж ирэх мөнгийг яавал ард иргэдэд ашигтай байдлаар зарцуу лах вэ. “Хүний хөгжил сан”-гаас иргэддээ 70 мянган төг рөг тараагаад эхэлчих лээ?
-Уул уурхайн баялгийг яавал улстөрчдийн хоол болгочихгүй ард түмэнд нялзаах вэ гэдэг том “проблем” мөн үү.
-Мөн…
-Өмнө нь би Оюутолгой ордыг ашиглах эрхийг монголчуудад 51 юм уу 61 өгье гэж тэмцэж байсан. Одоо тэгвэл нэгэнт 34 хувийг эзэмши хээр боллоо. Миний тэмцэл то дорхой үр дүнд хүрсэн ч санаанд хүрсэнгүй. Гэхдээ Оюутолгойгоос орж ирэх мөнгийг 76-д биш, ард түмэнд өгөх хэрэгтэй. Потсвана гэдэг улсад нэг сонин арга хэрэг лэсэн юм билээ. Тэд бартерийн системийг бий болгосон. Яг түүн шиг Оюу толгой ордоос 27 тэрбум доллар орж ирэх юм бол яг үүнд өнөөд рийн ханшаар 200 сургууль, 500 цэцэрлэг, 5000 км сайн чанарын хурдны зам, хоёр том нисэх буудал гэх мэтчилэн бүтээгдэ хүүнүүдийг гаргаад тохирох ёстой. Оюутолгойгоос мөнгө авахгүй ээ, ордоо ашиглуулж зэсээ өгнө, тийм болохоор оронд нь надад бодитой хө рөнгө оруулалт хийгээч гэж гэрээн дээ батлах ёстой юм. Өө рөөр хэлбэл, үүнийхээ графикийг батлах хэрэгтэй л дээ. Жишээ нь, энэ жил 10, ирэх жил 20 сургууль барьж өг гэдэг ч юм уу, Харин хаа на, ямар газар сургууль барихыг ганцхан парламент л батладаг. Энэ бол маш чухал асуудал.
-Оюутолгой болон Тавантолгойн тэтгэлэгт хөтөлбөр гэсэн таны нэг авууштай санаа байдаг даа. Залуусыг уул уурхайгаас орж ирэх мөнгөөр өндөр хөгжилтэй орнуудад сур гах тухай та ярьдаг?
-Уул уурхай бол хэзээ нэгэн цагт шавхагдах баялаг. Хэзээ ч эргэж нөхөгдөхгүй. Тиймээс энэ баялгийн 10-хан хувиар залуусаа га даадад сургах хэрэгтэй. Огт шав хагдахгүй оюун тархинд шингээх хэрэгтэй. Энэ миний мө рөөдөл. Би өөрөө барууны оронд эрдэм боловсрол эзэмшээд түмнийхээ төлөө дуугарах бо ломжтой болсон. Би мэдсэн сурс наараа л явж байгаа. Өнөөдөр Оюутолгойн инженер техникийн ажилд Хятад, Филиппин, Индоне зуудыг ажиллуулахаар бэлтгэж байна. Гэтэл монголчуудад жи жүү рийн ажил л ногдож байна. Тэ гэх гүй ээ, найзууд аа. Монгол за луус гадаадад сураад ирэхэд сард дор хаяж 5000-10.000 долларын цалин авна. Энэ бол бид залууст оруулсан хөрөнгөө эргүүлээд авч байгаа хэрэг.
-Стратегийн гэх тодотгол той томоохон ордуудыг төр мэдэлдээ авч эхэлж бай на. Энэ хэр зөв алхам бэ?
-Стратегийн орд газруудыг төр мэдэлдээ авах нь зөв. Олон жилийн өмнө төрд ийм боломж олдоогүй байж болно. Өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр зэс ховор эд болчихоод байна. Ийм нөхцөлд төр ордуудаа ашиглаж, олигтой хяналт тавихгүй бол Монгол шиг бага газар нутагтай улс “гурван үсэгтэй” компанид бүх зүйлээ өгөөд байж болохгүй.”Гурван үсэгтэй” компанийн эзэн гэж мон гол хүн байгаа. Түүний хүүх дүүд олон арван жилийн дараа болох зүйлийг тааж мэдэхгүй шүү дээ. Энэ уурхай орд бол дор хаяж 200 жил ажиллах уурхай. 40 жилийн дараа энэ компанийн хувь цаа ямар ханштай байхыг ха рах хэрэгтэй. Америкт бол хувь чилж болно. Хувь хүмүүсийн хөрөнгийг яаж улсын болгох вэ гэсэн хууль нь хатуу. Хяналт нь сайн. Гэтэл манай улсад байдал ямар билээ. Ийм нөхцөлд хувь чил вал Хятадын засгийн газарт Монгол орныг зүгээр л бэлгэл чихэж байгаатай агаар нэг. Би өөрөө капиталист ертөнцөд номын дуу сонссон байж болно. Намайг хүмүүс социалист зүйл ярьлаа гэж магад. Харин ч би жин хэнэ капиталист юм ярьж байж мэдэх юм шүү. Нийгмийн өмнө хариуцлагатай компани гэдэг талаас нь хэлээд байгаа юм.
-Гадаадын хөрөнгө оруу лал тын компаниудыг тахиж шүтэхээс илүүтэй гээр дотоодын уул уурхайн компаниудыг дэмжиж ажиллах тал дээр ярьж хэлэх хүмүүс цөөнгүй байдаг. Энэ талаар таны бодол?
-Эхлээд төрийн хяналтыг сайжруул. Дараа нь, дотоод, га даадын гэдэг дээр ялгаатай хан дах ёстой. Дотоодын нэртэй, чо нотой нийлсэн нохой шиг компа ниудтай харьцаж байхаар шууд л гадаад компанитай харьц.Монгол компаниуд үнэндээ гадны бууны нохойнууд болчихсон явж байна шүү дээ. Үүнийг ялгаж салгаж ойл гох хэрэгтэй. Монгол нүүртэй гад ны байгууллагад давуу эрх ол гож, ард түмний мөнгийг цацмаар гүй байна.
-Тавантолгой ордыг тойр сон дуулиан ид хүчээ авч байна. Ялангуяа төмөр за мын асуудал ужигрсаар үн дэс ний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц болох нь?
-Оюутолгойн асуудал дуу саагүй шүү. Яг үнэндээ жонхуу шиг юм болж байгаа. Бид таван жилийн өмнө талбай дээр “Техник эдийн засгийн үндэслэлээ бат ласны дараа гэрээ байгуулаач” гэж зөндөө гуйсан. Ямар ч то дорхой төлөвлөгөө гаргаагүй байж гэрээ хийх гэж зүтгүүлсээр бай гаад хийчихсэн. Надад хөөрөг нь байхгүй атал наймаа хийж болохгүй биз дээ. Гэтэл өнөөдөр гэ нэтхэн л “Хүүе. ТЭЗҮ нь хан галтгүй байна” гэж хэлээд байх юм. Би Монголын ард түмэнд хам гийн ашигтай гэрээ байгуулах гэж хэрүүл хийж байсан болохоос биш гадны компаниудыг эсэр гүүцээгүй. Монголчууд Оюутол гойг ашиглаж чадахгүй. Харин Тавантолгойг 100 хувь бид ашиглах ёстой. Нүүрс ухаад, машин дээр тавиад Хятад руу явуулахад мэдлэг тийм хэрэгтэй юм уу. Монгол улс арай ч дээ. Политехникийн дээд сургуультай шүү дээ. Ямарч гадны компани орж ирсэн ч эхний хоёр гурван жилд нүүрсийг зүгээр л зөөнө. Хятад руу зөөж, хоёр гурван тэрбум доллар олоод түүгээрээ баяжуулах үйлдвэр барина. Тэгээд нэлээн хугацааны дараа баяжуулсан буюу бутлаад, усаар угааж, шороог нь зайлуулсан нүүрсийг гадагш нь гаргаж илүү мөнгө олно. Тэрийгээ олсны дараа шууд коксжуулсан уурхай барина. Түүгээрээ дахиж мөнгө олоод коксын үйлдвэр барина. Ингэж байж л монголын ард түмэнд хувьцаа болгож тараах ёстой. Тэгээд үйлдвэрийн ашгийг монголчуудад өгөх үү, үгүй юу гэдэг дараагийн асуудал. Мон голчууд арай ч нүүрсийг гадных наар ухуулахгүй. Гэрийн хээ нүүр сийг түлэхийн тулд хятад үйлч лэгчийг өндөр үнээр ажил луу лах гэж байгаатай адилхан. Харин нүүрс ухалтын операцийг менежментийн талаас нь Австралиас янз бүрийн хүмүүс авчраад ажиллуулж болно. Төмөр замын хэрүүл хийж болохгүй ээ. Нарийн царигтай төмөр зам ч хэрэггүй. “Гурван үсэгтэй” ком пани Хятад руу зам тавилаа гэхэд тэр нь өөрийнх нь мэдэлд байж таар на. Гэтэл 40 жилийн дараа энэ компанийн хувьцааг Хята дууд худалдаад авчихна. Тэгээд л өнөө төмөр зам нь зуун хувь Хятадын мэдэлд очно шүү дээ. Бусад бүх уурхай явсаар байгаад “гурван үсэгтэй” ком панид хамааралтай болно. Ийм ич мээр юмыг Монгол улсад хий вэл би иргэний дайн удирдана шүү. Надад ингэх боломж битгий өгөө рэй. Төмөр зам гэж хэрүүл хий хийн оронд засмал замаа тавь.
-Засмал зам тавих нь эдийн засгийн талаасаа ашигтай юу?
-Засмал зам тавихад 260-аад тэрбум төгрөг л орно. Оюутолгой гоос орж ирсэн 160 гаруй тэрбум байгаа. Энэ мөнгөөр урьдчилгаа хийхэд Монголын зам засварын 30 компанид хоёр сарын дотор зам барьчихна. 15 мянган жолоо чид машиныг нь лизенгээр өгөөд нүүрс зөөлгө. Ядаж л 15 мянган хүн ажилтай болно. Миний тоо цоогоор 40-100 тонны даацтай том том машинуудыг монголчууд хувьчилж авна. Тэгээд рейс болгондоо 400-800 мянган төгрөгийн ашигтай ажиллана. Үү нийгээ тойрсон 5000-10000 хүний ажлын байр бий болно. Үнд сэндээ Тавантолгойд 25 мянган ажлын байртай болчихож байгаа. Рейс болгондоо хоёр сая төгрөгийг улсад төлөхөөр тооцож байгаа юм шүү, би. Засмал зам барьчихсан байхад нэг өдрийн дотор нэг рейс хийнэ. Хятадын хил рүү конвей рээр гараг л дээ. Энгийн байгаа биз.
-”Алтан Дорнод Монгол” компанийн захирал С.Пау шок Монголын засгийн газ рыг олон улсын арбит рын шүүх дээр яллаа гэсэн шуу гиан хэвлэлээр цацагд лаа. Энэ нь Монгол улсын нэр хүндийг унагаж байгаа шившигтэй хэрэг биш гэж үү. Та ямар бодолтой байна вэ?
-Паушок бол жижиг гар. Би тэр хүнийг мэдэхгүй. Улс төрчид өөрсдийнхөө хийсэн лай ланчгийг үүрнэ биз дээ. Бурхан тэнгэр дээрээс харж байгаа. Хамгийн гол нь төр засгийн тодорхой эрх мэдэлтнүүд Монголын ард түмнийг бодлоготойгоор Паушок до хоо болиорой гэдгийг л хэлье. Хяналтгүй дор хулгай, мэдлэггүй дор дарангуйлал гэж байдаг. Монголын ард түмэн өөрсдөө мэдлэггүй хариуцлаггүйгээс болж энэ шийдвэр гаргагчид бусадтай нийлж биднийг боолчилж байна.
0 comments:
Post a Comment